एकाइ – पाँच
पाठ ४–राजनीतिक दल
अभ्यास
१. राजनीतिक दल भनेको के हो ?
उत्तर : निश्चित सिद्धान्त, मूल्यमान्यता र दर्शनमा आधारित रहेर राजनीतिक उद्देश्य प्राप्तिका लागि खोलिएको सङ्गठनलाई राजनीतिक दल भनिन्छ । राजनीतिक दल जनताको सङ्गठन हुन् । राजनीतिक दलको सार्थक उपस्थितिमा नै लोकतन्त्र सम्भव हुन्छ ।
२. लोकतान्त्रिक व्यवस्थामा राजनीतिक दलको भूमिका प्रस्ट्याउनुहोस् ।
उत्तर : देशको शासन प्रक्रिया सञ्चालनमा राजनीतिक दलहरूको भूमिका महत्त्वपूर्ण हुन्छ । राजनीतिक दलहरूले प्रतिस्पर्धात्मक वातावरणमा जनताको मन जिती जनप्रतिनिधिका माध्यमबाट दलहरूले आफ्ना विचार, कार्यक्रम र व्यवहार सत्ताका माध्यमबाट लागु गर्छन् । प्रतिपक्षमा रहँदा पनि सरकारलाई रचनात्मक सहयोग गर्छन् । जनअपेक्षा सम्बोधन नगरे अर्को निर्वाचनमा जनताले अर्को राजनीतिक दललाई त्यो अवसर दिन्छन् । प्रत्येक आवधिक निर्वाचनमा सक्रिय सहभागिता जनाई लोकतन्त्रलाई संस्थागत गर्ने कार्यमा राजनीतिक दलको भूमिका निकै महत्त्वपूर्ण रहेको हुन्छ । मानव अधिकारको संरक्षण र सम्बर्धन, सामाजिक समस्या र विकृतिको न्यूनीकरण, विकास निर्माणका कार्यमा सहजीकरण, सुशासन कायम गर्ने, भ्रष्टाचार निर्मूल पार्ने कार्यमा सक्रिय सहभागिता जनाई लोकतन्त्र संस्थागत र सुदृढीकरण गर्न लोकतान्त्रिक व्यवस्थामा राजनीतिक दलको भूमिका निकै महत्त्वपूर्ण हुन्छ ।
३. नेपालमा भएका विभिन्न राजनीतिक परिवर्तनमा राजनीतिक दलले खेलेको भूमिकाको विश्लेषण गर्नुहोस् ।
उत्तर : नेपालमा विभिन्न समयमा विभिन्न किसिमका राजनीतिक परिवर्तन भए । ती परिवर्तनमा राजनीतिक दलले जनताको पक्षमा नेतृत्वदायी भूमिका निर्वाह गरे । वि.सं. २००७ मा राणा शासनको अन्त्य गरी प्रजातन्त्रको स्थापना गर्न प्रजा परिषद्, नेपाली काङ्ग्रेस र नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी जस्ता दलहरूको भूमिका निकै महत्त्वपूर्ण रह्यो । वि.सं. २०१५ मा प्रजातन्त्रलाई संस्थागत गर्नका लागि राजनीतिक दलहरूले निर्वाचनमा भाग लिए। वि.सं. २०१७ मा राजनीतिक दलहरू माथि प्रतिबन्ध लाग्यो । राजनीतिक दलहरूले यस कदमलाई अप्रजातान्त्रिक मानी विरोध र आन्दोलन गरे । वि.सं. २०४६ मा संयुक्त जनआन्दोलन भयो । यसै आन्दोलनको परिणामस्वरूप बहुदलीय शासन पद्धतिको पुनःस्थापना भयो । यसमा नेपाली काङ्ग्रेस, संयुक्त वाममोर्चा र संयुक्त जनआन्दोलन समन्वय समितिको महत्त्वपूर्ण भूमिका रह्यो ।
विभिन्न समयमा भएका निर्वाचनहरूमा राजनीतिक दलहरूले सक्रिय सहभागिता जनाई प्रजातन्त्रलाई संस्थागत गर्ने कार्यमा समेत भूमिका निर्वाह गरे । राजा ज्ञानेन्द्रको शासनकालमा पुनः राजनीतिक दलमाथि प्रतिबन्ध लाग्यो । तत्कालीन सात राजनीतिक दल र हिंसात्मक विद्रोह गरिरहेको माओवादीको संयुक्त प्रयासबाट वि.सं. २०६२, ६३ मा दोस्रो जनआन्दोलन सफल भयो । यसले देशमा लोकतन्त्रको स्थापना भई संविधान सभाको निर्वाचनमार्फत सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको स्थापना भयो । यसरी नेपालमा भएका विभिन्न राजनीतिक परिवर्तनमा राजनीतिक दलले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको पाइन्छ ।
४. राजनीतिक दल खोल्न आवश्यक प्रावधान उल्लेख गर्नुहोस् ।
उत्तर : राजनीतिक दल खोल्न आवश्यक प्रावधान निम्नलिखित छन्:-
(क) दलको विधान र नियमावली लोकतान्त्रिक हुनुपर्ने (ख) कम्तीमा पाँच वर्षमा एक पटक सो दलको सङ्घीय र प्रदेश तहका प्रत्येक पदाधिकारीको निर्वाचन भएको हुनुपर्ने
(ग) दलका विभिन्न तहका समितिमा समावेशी प्रतिनिधित्वको व्यवस्था हुनुपर्ने
(घ) राजनीतिक दलको विधान गर्दा, उनीहरूको घोषणापत्रमा निवेदन प्रस्तुत गर्नुपर्दछ, जसमा निम्नलिखित विवरण पनि प्रकट गर्नुपर्दछ:
- राजनीतिक दलको नाम र तपाईंको केन्द्रीय कार्यालयको पत्ता
- राजनीतिक दलको कार्यकारिणी समिति वा त्यसको संबंधित समितिका सदस्य र अन्य पदाधिकारीको नाम र पत्ता
- राजनीतिक दलको आमा आयको श्रोतको विवरण र तपाईंले यसको संकलन गर्ने श्रोतको विवरण
- निर्वाचन आयोगले अरू कुनै प्रावधान जस्तै पुरा गरेको अनुसरण गर्दछ।”
५. राजनीतिक दलमाथि जनताको भरोसा अभिवृद्धि गर्ने उपाय सुझाउनुहोस् ।
उत्तर : राजनीतिक दलमाथि जनताको भरोसा अभिवृद्धि गर्ने उपाय :-
(क) आफ्नो दलको राजनीतिक सिद्धान्तअनुसार काम गर्ने
(ख) दलगत र व्यक्तिगत स्वार्थ त्यागी राष्ट्रिय हितका लागि काम गर्ने।
(ग) कानूनी प्रबन्ध स्थापना गर्दा सुशासन साकार गर्ने लागि यो विशेष प्राथमिकता दिइन्छ
(घ) लोकतन्त्र र मानवअधिकारको संरक्षण र सम्मान गर्ने।
(ङ) सामाजिक विकृति र समस्या निराकरणका लागि चेतना जागरण गर्ने
(च) भ्रष्टाचार नियन्त्रण र विकास निर्माण कार्यमा सुविधापूर्वक गर्ने
(छ) जन आशा र घोषणा पत्रको आधारमा काम गर्ने।
६. नेपालको मान्यता प्राप्त राजनीतिक दलहरूको जानकारी गराउनुहोस्।
उत्तर : “नेपालमा मान्यता प्राप्त राजनीतिक दलहरू यस प्रकारका छन्: नेपाली कांग्रेस, नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (एमाले), नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (माओवादी केन्द्र), राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टी (रास्वपा), जनता समाजवादी पार्टी, राष्ट्रिय प्रजातान्त्रिक पार्टी, आदि।”
