एकाइ – तीन
पाठ-१:-निर्णय प्रक्रिया
अभ्यास
निर्णय प्रक्रिया
१. निर्णय निर्माणको परिचय दिनुहोस् ।
उत्तरः निर्णय निर्माण Decision Making भनेको एउटा निश्चित प्रक्रिया पूरा गरी निर्णय गर्ने तरिका हो । विभिन्न विकल्पहरूबाट उत्तम विकल्प छनोट गर्ने प्रक्रिया नै निर्णय निर्माण हो । कुनै खास उद्देश्य प्राप्ति वा समस्या समाधानका लागि विभिन्न सम्भावना वा विकल्पहरूको पहिचान वा खोजी गरी सूची तयार गर्ने, त्यस्ता हरेक सम्भावना वा विकल्पहरूका सम्बन्धमा सूचना सङ्कलन गर्ने, तिनीहरूको प्रभाव विश्लेषण गर्ने र उपयुक्त विकल्पहरूमध्येबाट तथ्य वा प्रमाणका आधारमा उत्तम विकल्पको छनोट गर्ने कार्य पर्दछन् । यस्तो छनोट कार्य ती विभिन्न उपायहरूको फाइदा वा बे फाइदाका सम्बन्धमा लेखाजोखा गरी त्यस्तो निर्णयको कार्यान्वयनबाट भविष्यमा पर्न सक्ने असर र प्रभावलाई समेत विश्लेषणका आधारमा गरिन्छ ।
जर्ज आर टेरीले निर्णय गर्ने कार्यलाई दुई वा सोभन्दा बढी सम्भाव्य विकल्पहरूबाट एउटा सबैभन्दा राम्रो विकल्पको छनोट भनी परिभाषित गरेका छन् । हेरोल्ड कुन्ज र हेन्ज बेरिचले विकल्पहरु बिचको छनोट कार्यका साथै योजना तर्जुमाको जगलाई निर्णय भनेका छन् । यसर्थ निर्णय गर्ने भनेको धेरै सम्भावना या विकल्पहरूबाट कुनै एउटा उत्कृष्ट विकल्पको चयन गर्नु नै
२. निर्णय निर्माणका प्रकारहरू उदाहरणसहित वर्णन गर्नुहोस् ।
उत्तरः निर्णय निर्माण Decision Making भनेको एउटा निश्चित प्रक्रिया पूरा गरी निर्णय गर्ने तरिका हो । विभिन्न विकल्पहरूबाट उत्तम विकल्प छनोट गर्ने प्रक्रिया नै निर्णय निर्माण हो । निर्णय निर्माणका प्रकारहरू यसप्रकार रहेका छन्:
(क) सङ्गठनात्मक निर्णय (Organizational Decision)
-कुनै कार्यालय वा सङ्घसंस्थाका पदाधिकारी तथा कर्मचारीबाट कार्यालय वा संस्थाको कामका सम्बन्धमा लिइने निर्णयलाई सङ्गठनात्मक निर्णय भनिन्छ । यस प्रकारका निर्णयहरू कार्यालय वा संस्थाको उद्देश्य प्राप्ति वा समस्या समाधानसँग सम्बन्धित हुन्छन् ।
(ख) व्यक्तिगत निर्णय (Personal Decision)
-व्यक्तिले आफ्नो दैनिक जीवनयापनका सिलसिलामा आफ्नो इच्छानुसार गर्ने निर्णयलाई व्यक्तिगत निर्णय भनिन्छ । यस किसिमका निर्णय व्यक्ति स्वयम्बाट लिइन्छ । यस किसिमका निर्णयको प्रभाव असर सामान्यतया निर्णय लिने व्यक्तिमा मात्र सीमित रहन्छ ।
(ग) सामूहिक निर्णय ( Group Decision)
-आपसी हित वा भलाइका लागि सम्बन्धित व्यक्तिहरू एकआपसमा मिली गरिने निर्णयलाई सामूहिक निर्णय भनिन्छ । यस किसिमका निर्णयमा एकभन्दा बढी व्यक्तिहरू सहभागी हुन्छन् । साथै यस किसिमबाट लिइने निर्णयमा धेरै जनाको सहभागिता हुने हुँदा निर्णय कार्यान्वयनमा सहजतासमेत हुन्छ ।
(घ) विवेकशील निर्णय ( Rational Decision)
-विभिन्न विकल्पहरूको पहिचान गरी तथ्य तथा प्रमाणहरूको विश्लेषणबाट प्राप्त निष्कर्षका आधारमा उपयुक्त तथा सर्वोत्तम विकल्पको छनोट गरी गरिने निर्णयलाई विवेकशील निर्णय भनिन्छ ।
(ङ) बढोत्तरी निर्णय (Incremental Decision )
यसपूर्व गरेका निर्णयलाई नै आधार मानी भइरहेका कामहरूलाई थप परिमार्जन वा सुधार गर्ने गरी लिइने निर्णयलाई बढोत्तरी निर्णय भनिन्छ । जस्तै कुनै विद्यालयमा गत विगत वर्षहरुदेखि नै पूर्वाधार सुधार कार्यक्रम सञ्चालन भइरहेकामा आगामी आर्थिक वर्षमा व्यवस्थित पुस्तकालय भवन थप गर्ने निर्णय गरिनु यस्तो निर्णय हो ।
(च) सहभागितामूलक निर्णय (Participative Decision)
– लक्षित समूह, लाभग्राही वा सरोकारवालाहरूको फाइदा वा हित गर्नका लागि त्यस्तो वर्ग वा समुदायलाई समेत निर्णय प्रक्रियामा सहभागी गराई गरिने निर्णयलाई सहभागितामूलक निर्णय भनिन्छ ।
३. निर्णय गर्दा ध्यान दिनुपर्ने कुराहरूको सूची तयार गर्नुहोस् ।
उत्तर: हामीले काम गर्नुपूर्व आफ्नो उमेर, योग्यता, अनुभव र क्षमताअनुसार कामका सम्बन्ध आफ्नो सोच वा विचार बनाएका हुन्छौं। के गर्ने, किन गर्ने, कसरी गर्ने, कहाँ गर्ने, कहिले गर्ने भन्ने प्रश्नको समाधान गर्दै हामी निष्कर्षमा पुग्छौं। कहिलेकाहीँ हामीलाई कुनै काम गर्दा ठिक नहुने लागेमा त्यस्तो काम गरिदैन । यसरी कुनै काम गर्नुपूर्व त्यो काम गर्ने वा नगर्ने भनी विचारपूर्वक गरिएको निष्कर्ष नै निर्णय हो।
निर्णय गर्दा ध्यान दिनुपर्ने कुराहरू निम्न अनुसार छन्:
क. समस्याको पहिचान गर्ने
ख. समस्याको विश्लेषण गर्ने
ग. विकल्पको पहिचान गर्ने
घ. विकल्पको विश्लेषण गर्ने
ङ. सबैभन्दा राम्रो विकल्प छनोट गर्ने
च. निर्णय कार्यान्वयन गर्ने
छ. पुनरावलोकन तथा मूल्याङ्कन गर्ने
४. ‘निर्णय निर्माण जटिल र व्यावहारिक काम हो ।’ यस भनाइलाई आफ्ना तर्कले पुष्टि गर्नुहोस् ।
उत्तरः निर्णय निर्माण प्रक्रिया एउटा अन्यन्तै जटिल सँगसँगै व्यावहारिक काम हो । निर्णयका लागि उपयुक्त विकल्प छनोट गर्दा त्यसको कार्यान्वयनको अवस्था, सो विकल्प छनोट गर्नुको कारण आफूलाई लागेको अनुभूति विचार गरी निर्णय गर्नुपर्दछ। उपलब्ध समय, आवश्यक पर्ने मानवीय, भौतिक, वित्तीय, प्राविधिक स्रोतसाधनको उपलब्धता, आन्तरिक वातावरणीय पक्षहरूलगायतका कुराहरूमा पनि विचार पुल्याउनुपर्छ । ठुला निर्णयहरूमा राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, भौगोलिक र प्रशासनिक पक्ष, मुलुकको नीति तथा कानुनी व्यवस्था, प्रतिस्पर्धीको अवस्था, विज्ञान र प्रविधिको विकासलगायतका बाह्य वातावरणीय पक्षहरूसमेतलाई विश्लेषण गर्नुपर्छ । तथ्य र प्रमाणका आधारमा व्यक्तिगत वा संस्थागत रूपमा गरिएका उपयुक्त निर्णयहरूले राम्रो परिणाम दिन्छन् । पूर्वतयारी वा गहन सोचविचार र तथ्यगत विश्लेषणबिना गरिएको निर्णयबाट स्रोतसाधन र समयको दुरुपयोग मात्र हुन्छ । निर्णय गर्ने कार्य एउटा गहन तथा संवेदनशील कार्य हो ।
निर्णय निर्माण प्रक्रियामा हामीले विभिन्न बाधा र अर्चनहरु सामना
• पर्याप्त सूचनाको अभाव
• स्रोतसाधनको उपलब्धता
• तत्कालको परिस्थिति वा वातावरण
• दबाब समूह
• भविष्यको असर वा प्रभाव
• निर्णय गर्ने अधिकार
• समय सीमा
• विद्यमान नीति, कानुन
अतः निर्णय निर्माण जटिल र व्यावहारिक काम हो, हामीलाई मौखिक जवाफ दिन जति सजीलो होला परिआएको अवस्थामा निर्णय गर्न त्यति नै कठिन हुन सक्छ ।
